مراحلی که باید طی شود
مراحلی که باید طی شود، تا دانشجو بتواند از پایان‌نامۀ خود دفاع کند (فرآیندهای بعد از تأیید پروپوزال):
1- باید استاد راهنما پایان‌نامه را خوانده و تأیید کند.
2- واحد آموزش بررسی می‌کند که دانشجو واحد باقی‌مانده نداشته باشد و معدل وی قطعی شده باشد (اگر نمرۀ درس در وضعیت ثبت اعتراض باشد، قابل قبول نیست و حتماً باید قطعی و در کارنامه ثبت شده باشد).
3- واحد مالی تأیید کند که دانشجو حتی یک ریال به دانشگاه یا صندوق رفاه، بدهکاری نداشته باشد.
4- مدیر گروه رشته، داورها را تعیین می‌کند.
5- واحد پژوهش تأیید کند که فاصلۀ حداقل 3 ماهه بین تصویب پروپوزال تا روز دفاع رعایت شده باشد. حداقل یک هفته زمان لازم است تا داوران پایان‌نامه را مطالعه کنند و ممکن است بیشتر از یک هفته هم طول بکشد. همچنین واحد پژوهش بررسی کند که استاد راهنما ظرفیت دارد یا خیر. اگر ظرفیت استاد راهنما تکمیل نشده باشد، عنوان پایان‌نامه ثبت شده و یک کد 14 رقمی به آن اختصاص می‌یابد، که اصطلاحاً به این فرآیند «کدینگ پایان‌نامه» می‌گویند.
6- داوران، پایان‌نامه را آمادۀ دفاع ارزیابی کنند و با امضا زدن تأیید نمایند.
7- مدیر گروه رشته، با اساتید راهنما و داوران و همچنین با دانشگاه هماهنگ می‌کند و روز و ساعت جلسۀ دفاع مشخص می‌شود.
8- در نهایت رئیس دانشکده نیز امضا می‌زند.
همۀ این مراحل اگر به درستی طی شود، دانشجو می‌تواند در روز و ساعت مشخص‌شده از پایان‌نامۀ خود دفاع نماید.
برای دیدن مابقی مطالب، به ادامه مطالب رجوع نمایید.
جلسۀ دفاع
دانشجویان مقاطع تحصیلی کارشناسی‌ارشد یا دکتری باید در پایان دورۀ تحصیلی خود یک کار تحقیقی ارزشمند ارائه دهند تا نشان دهند که صلاحیت علمی و پژوهشی لازم را پیدا کرده‌اند. به‌ویژه در مقطع دکتری با نوشتن رساله اثبات می‌کنند که به حدی از رشد و کمال علمی رسیده‌اند که قادرند با رعایت روش‌های علمی تحقیق، پژوهش‌های جدید انجام دهند، در مورد موضوعات رشتۀ علمی خود اظهار نظر نمایند و با کشفیات جدید خود قلمرو و حوزۀ معرفتی رشتۀ علمی مربوط را گسترش دهند.
از سوی دیگر کار پژوهشی دانشجو رابطۀ مستقیمی با قضاوت دیگران دربارۀ شخصیت و توانایی علمی او دارد؛ بنابراین دقت، توجه، و همت زایدالوصف او را در این مرحله حساس از دورۀ تحصیلی طلب می‌کند. وقتی رساله یا پایان‌نامه تحصیلی به پایان رسید، باید جمعی از صاحب‌نظران، استادان، و متخصصان رشتۀ تحصیلی دانشجو آن را ملاحظه نمایند و نظرات خود را درباره آن ارائه بدهند. از این رو پدیده‌ای به‌نام دفاع از پایان‌نامۀ تحصیلی وجود دارد که در واقع به‌منزلۀ ارزیابی و سنجش توانایی علمی دانشجوست.
دانشگاه یا مؤسسۀ محل تحصیل دانشجو پس از پایان کار تحقیق وی اقدام به برگزاری جلسۀ دفاع می‌نمایند. قبل از جلسۀ دفاع، گزارش تحقیق آماده شده به‌صورت دست‌نویس یا تایپ‌شده برای استادان و اعضای جلسۀ دفاع ارسال می‌گردد تا آن را مطالعه کنند.
شرکت‌کنندگان در جلسه دفاع را افراد زیر تشکیل می‌دهند:
۱) هیأت داورانی که متخصصان همان رشته بوده و معمولاً استاد راهنما و استادان مشاور نیز در آن عضویت دارند و نقش اصلی به‌عهدۀ استاد راهنماست.
۲) علاقه‌مندان به موضوع تحقیق مانند دانشجویان، محققان، استادان، و سایر افراد که در جلسۀ دفاع شرکت می‌کنند.
۳) دانشجو که گزارش تحقیق خود را به جلسه ارائه داده و به سؤالات هیأت داوران پاسخ می‌دهد.
تاریخ برگزاری جلسۀ دفاع معمولاً توسط آگهی در جعبۀ اعلانات یا با ارسال نامه و نظایر آن توسط دانشکده به اطلاع عموم رسانده می‌شود تا کسانی که علاقه‌مند به شرکت در جلسه دفاع باشند بتوانند در آن حضور یابند. معمولاً طول زمان برگزاری جلسه دفاع بین ۵/۱ تا ۲ ساعت در نظر گرفته می‌شود و به اطلاع مجریان، دانشجویان و هیأت داوران می‌رسد.
در برگزاری مراسم دفاع مراحل زیر به‌ترتیب انجام می‌پذیرد:
مرحلۀ اول: استقرار هیأت داوران، دانشجو، شنوندگان، مهمانان، و علاقه‌مندان در محل‌های مخصوص
مرحلۀ دوم: اعلام برنامۀ جلسۀ دفاع توسط مجری و قرائت کلام الله مجید، حدود ۵ دقیقه
مرحلۀ سوم: افتتاح جلسۀ دفاع توسط استاد راهنما و اظهارنظر راجع به تحقیق و نقش و شخصیت دانشجو، حدود ۵ دقیقه
مرحلۀ چهارم: ارائۀ گزارش تحقیق توسط دانشجو به شرح زیر، حدود ۳۰ دقیقه
- ابراز تشکر از استادان راهنما، مشاور، کلیۀ همکاران و مساعدت‌کنندگان، و سپس بیان انگیزۀ انتخاب موضوع و ضرورت و اهمیت انجام تحقیق، حدود ۵ دقیقه
- بیان روش تحقیق شامل مسأله و سؤالات تحقیق، فرضیه‌ها، روش‌های نمونه‌گیری و حجم نمونه، روش‌های گرد‌آوری اطلاعات، شیوۀ استخراج، تنظیم و طبقه‌بندی داده‌ها، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و ابزارهای به‌کار گرفته شده، زمان، بودجه و نیروی انسانی صرف‌شده، و اشاره به خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها در ارتباط با روش‌های کار، حدود ۱۰ دقیقه
- بیان داده‌ها و نتایج کار، ارزیابی فرضیه‌ها (تأیید یا رد آن‌ها) اعلام نظر و پیشنهاد، اشاره به فرآیند و نتیجۀ کار، زمینه‌های به‌کار بستن نتایج تحقیق، پیشنهادهای تازه برای تداوم تحقیقات دربارۀ موضوع مورد علاقه و غیره، حدود ۱۵ دقیقه
مرحلۀ پنجم: اظهار نظر و سؤال از دانشجو توسط هیأت داوران با توجه به گزارش تحقیق و اظهارات دانشجو در جلسه دفاع، حدود ۳۰ تا ۶۰ دقیقه
مرحلۀ ششم: مشورت هیأت داوران و اعلام نظر نهایی دربارۀ پایان‌نامه، حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه
مرحلۀ هفتم: اعلام رأی نهایی هیأت داوران پس از اتمام بررسی یا رأی‌گیری توسط استاد راهنما، حدود ۵ دقیقه
نکاتی که باید به آن‌ها توجه داشته باشیم:
۱- دانشجو باید مراقب وقت خود باشد و سعی کند گزارش خود را به‌طور خلاصه و رسا به جلسه ارائه کند و از حاشیه‌روی و توضیحات اضافی پرهیز نماید تا بتواند در وقت مقرر حق مطلب را ادا کند و گزارش توجیهی خوبی به هیأت داوران و جلسه ارائه نماید.
۲- در فاصلۀ زمانی که هیأت داوران کار مشورت و بررسی و اظهارنظر دربارۀ پایان‌نامه را انجام می‌دهد فرصت مناسبی برای بحث و گفتگو بین دانشجو و شرکت‌کنندگان در جلسۀ دفاع در خارج از محیط جلسه است. آن‌ها می‌توانند سؤالات خود را دربارۀ موضوع تحقیق و نیز گزارش آن با دانشجو در میان بگذارند البته این کار در رأی هیأت داوران تأثیری ندارد.
