آیا تا به حال فکر کرده‌اید مقاله‌ای که می‌نویسید در کدام دسته از مقالات قرار میگیرد؟ آیا مقالۀ شما یک مقالۀ پژوهشی است یا ترویجی؟ شاید هم صرفاً یک مقالۀ مروری و یا حتی یک مقالۀ گردآوری باشد؟ شاید بپرسید اهمیت این موضوع چیست و دانستن جواب این سوال‌ها چه کمکی به ما می‌کند؟
اهمیت آن در این است که معلوم می‌کند سطح مقالۀ شما چیست و بنابراین آیا قابل انتشار است یا خیر؟ و اگر قابل انتشار است در کدام دسته یا رتبه از نشریات میتوان آن را منتشر کرد؟ مثلاً بعضی مقالات را -اگر اصلاً بتوان چاپ کرد- فقط میشود در روزنامه‌ها چاپ کرد، چرا که مطلب حالتی عمومی و غیرتخصصی داشته و از نظر موضوع هم چندان ماهیت علمی نداشته و مطلبی اصطلاحاً «مصرفی» یا «دارای تاریخ مصرف» است و بعد از مدتی دیگر ارزش مطالعه ندارد.
اما در عین حال ممکن است کار شما محصول چند ماه مطالعه و تحقیق و پژوهش بوده و بر روی یک موضوع علمی مشخص و تخصصی تمرکز داشته و در آن حوزه به دستاورد و نتیجۀ جدیدی رسیده است، در عین حال نحوه و اصول نگارش آن هم بر اساس قالب‌های تعریف‌شدۀ پژوهشی است. در این صورت این مقاله حتماً متناسب با نشریات علمی پژوهشی است.
پس اگر از همان ابتدا هدفتان را مشخص کنید و انگیزه‌تان از نوشتن یک مقاله و برنامه‌تان برای چاپ آن را مدنظر داشته باشید، قطعاً «نوع» و «قالب» مقاله برای‌تان مهم خواهد بود.
اما نوشتن مقاله حالت‌ها و قالب‌ها و فرمت‌های مختلفی دارد. مقالات را از چند دیدگاه میتوان دسته‌بندی کرد. یکی از این دسته‌بندی‌ها می‌تواند بر اساس محتوای اطلاعات مقاله باشد که از این منظر مقالات به چهار نوع پژوهشی یا تحقیقی، تحلیلی یا ترویجی، مروری، و گردآوری تقسیم می‌شوند:
1- مقالۀ پژوهشی (تحقیقی): برگرفته از پژوهشی است که به‌تازگی پایان یافته است و چون متکی بر یافته‌های تحقیقاتی است، گزارش تحقیق نیز به آن گفته میشود. این نشان می‌دهد که ویژگی منحصر به‌فرد مقالۀ پژوهشی، داشتن یک ایده یا ابتکار یا نتیجۀ کاملاً جدید و تازه است. به عبارت دیگر مقالۀ پژوهشی حاوى ایده یا موضوعى کاملاً نو یافته است، به این معنا که پژوهشگر طى یک کار پژوهشى دقیق، ایده، موضوع، یا روش جدیدى را مطرح مى‌کند و به نتایج کاملاً جدیدى دست مى‌یابد که پیشتر وجود نداشته است.
۲- مقالۀ تحلیلی (ترویجی): این نوع مقاله که به نام مقالۀ نظری نیز شناخته میشود، تحقیقی است که مؤلف با استفاده از منابع پژوهشی پیشین، نظریۀ خاصی را در حوزۀ کار خود مطرح می‌نماید. در این نوع مقاله نویسنده ممکن است نظریه‌های قبلی را گسترش دهد، آن‌ها را با استفاده از شواهد استحکام بخشد، آن‌ها را به‌شکل دیگری بیان کند یا آن‌ها را مورد تأمل و تردید قرار دهد. بنابراین مشخص است که در این نوع از مقاله، نویسنده موضوع یا ایده‌اى را که وجود دارد، از جنبه یا جنبه‌هایى معمولاً جدید مورد تجزیه و تحلیل قرار مى‌دهد و نتایج مشخصى از تجزیه و تحلیل انجام‌شده، ارائه مى‌کند که تازگى دارد.
۳- مقالۀ مروری (تألیفی): ویژگی خاص مقالات مروری این است که برخلاف انواع پژوهشی و تحلیلی، حاوی یک ایده و دیدگاه جدید نیستند، بلکه کار آن‌ها پرورش ایده‌ای است که از پیش وجود داشته است. در این نوع مقاله، نویسنده با مطالعۀ متون علمی، مطالبى را دربارۀ یک ایده یا موضوع از منابع مختلف، گرد‌آورى مى‌کند و سپس مقاله را با ساختارى جدید و طرح نتیجه‌گیرى‌هاى مشخص و گاه همراه با اعلام نظر، تنظیم و تألیف مى‌نماید. بنابراین میتوان گفت که این مقاله به تحلیل کلان و ارزیابی انتقادی نوشته‌هایی می‌پردازد که قبلاً منتشر شده است. مؤلف مقالۀ مروری از طریق مقوله‌بندی، یکپارچه‌سازی، و ارزشیابی متون منتشر شدۀ پیشین، سیر پیشرفت پژوهش‌های جاری را در جهت روشن ساختن مسئله‌ای مشخص دنبال می‌کند.
۴- مقالۀ گردآوری: این نوع مقاله صرفاً به گردآوری و انعکاس دیدگاه‌های مختلف مندرج در نوشته‌های مرتبط با موضوعی خاص می‌پردازد و در واقع کار تازه‌ای را عرضه نمی‌کند. در این نوع مقاله که معمولاً گزارش بررسى‌هاى آزمایشگاهى و یا مطالعات آمارى در یک موضوع است، نویسنده ضمن استفاده از روش‌هاى موجود در مطالعۀ موضوع، نتایج مطالعه خود را گزارش مى‌کند. معمولاً نتایج به کمک آمار و ارقام بیان مى‌شوند. تفاوت آن با مقاله تحلیلی این است که به ارائه نظریۀ جدیدی منتهی نمی‌شود و نیز با مقالهۀ مروری این تفاوت را دارد که الزاماً به سنجش و ارزیابی کلیه آثار قبلی نمی‌پردازد. البته باید این را هم اضافه کنیم که چنانچه در این نوع از مقاله از روش‌هاى معتبر و علمى تحلیل آمارى استفاده شود و نتایج ارائه‌شده هم تازگى داشته باشد، مى‌توان آن را یک مقالۀ تحلیلی هم به شمار آورد.
البته علاوه بر ۴ مورد ذکر شده، گونه‌های دیگری از نوشته‌های مجلات وجود دارند که از فراوانی کمتری برخوردارند؛ نظیر یاداشت‌های انتقادی، نقد و بررسی، گزارش کوتاه و غیره که چندان در چارچوب موضوعی که مورد بحث ماست نمی‌گنجند.
